Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rechtsstaat,een ministerie van justitie enz.) horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democratien. Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen onderscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische,het wetenschappelijke of politieke, het technische of sportieve. De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt. Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn. En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdomeinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voor-zienbaar is. En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele handelingsdomeinen in de beschou-wing wordt betrokken. Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van individuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het eigen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resultaat ervan niet,of maar zeer ten dele, overeenkomt met het beoogde resultaat.(1)
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen, introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994. Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’. ‘De harde kern van deze methode’, zo stelt hij, ‘is de ruil tussen een uitgeklede tenlastelegging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen. Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is. De ’transactie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe. Sommige strafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar. Kuitenbrouwer herkent zich onmiskenbaar in degenen die er bezwaar tegen maken. De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over: ‘Schikkingen met daders ondermijnen rechtspraak. ‘Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt. Bij een ervan wil ik in de contexst van dit artikel even stilstaan. Ik citeer opnieuw: ‘Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de openbaarheid. Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze methode. Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging: er moet niet alleen recht worden gedaan, maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken. En gecontroleerd kunnen worden. ‘Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging, maar de niet-onafhankelijke aanklager.'(ibid.
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op: besparingen aan de kant van justitie op de kosten, en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging, transactie in misdrijfzaken, verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf. Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek, dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen, te weten de rechters. Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994). Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische domein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen. Als ik goed inschat wat er aan de hand is, dan is het eerste het geval. Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waaromtrent een discussie wordt gevoerd onder juristen. Deze discussie is weliswaar primair een discussie onder vakgenoten, maar verschillen in opvatting binnen het vakweten-schappelijke domein hebben repercussies op intuïties en taalgebruik in het maatschappelijk verkeer.
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn , het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit (2) en verklaringskracht, het spreken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik, van economie en recht als twee maatschappelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen. Dat de focus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins, naar ik aannemelijk hoop te maken, dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.(3)
- Vgl.Bart Nooteboom, Plausibility and usefullness: criticism of Friedmans methodology,…
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen, spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal, in aansluiting op de taalhandelingstheorie van Habermas9.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt. In een eer-ste beweging zal ik aannemelijk maken, dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een onderscheid tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is, de alledaagse en de wetenschappelijke. Wetenschappelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen. In deze eerste beweging worden de complexe voor-onderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in termen van een overgang, een ‘vertaling’ die tevens een omvorming inhoudt, van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen, en wordt het verschil benadrukt tussen erva-ringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empirische objecten die binnen de context van weten-schapsbeoefening ontstaan. In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een diffe-rentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–weten-schappelijke taalhandelingen. Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnenmarkeren. En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen, dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie moge-lijk is op theoretisch-verantwoorde wijze alledaagse en empi-risch-wetenschappelijke taalhandelingen op elkaar te betrekken en met elkaar te vergelijken evenals de onderwerpen die er door geconstitueerd worden. Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interac-tiesituatie, en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader ook economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden. Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch on-verdedigbaar.
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheo-retisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs ( zie Van Doorne (1982),p.118-143). Ik vind steun voor mijn interpretatie bij Kunneman (1989, m.n….) en vooral in de recent verschenen studie van Maeve Cook (1994)
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwek-kend, dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld, waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan. Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie. Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kogniti-visme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie, 1, februari 1994,p.104-108.
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen. Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie, ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en maatschappij-wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden, die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.10 In een paar eerdere publica-ties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onder-scheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen aan-sluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van economie en recht worden gemaakt, in casu in bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht (Foqué en ’t Hart (1992)). Eerder al heeft de laatsgenoemde auteur in zijn ‘Recht als schild van Perseus’ een schitterende uitwerking gegeven van de problematiek die speelt in de overgang van de alledaagse context van taalhandelingen naar de wetenschap-pelijke context van taalhandelingen in het strafrecht ( zie diens (1991), m.n.p. 25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993), in het bijzonder schema 1, p. 338). In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van in-dividuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid. Het is zinvol in het kader van dit omvormingsproces aan de kant van beide werke-lijkheidsbenaderingen drie handelingscomponenten te onderscheiden: de (conceptuele) ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spelen, de verwijzing naar een materiële conditie die het handelen specificeert door het in te bedden in een alle in de talige interactie betrokkenen omvattende situatie, en de component zelfreferentie.11 In het geval van de leek zijn de conceptuele ordeningsschema’s die van de ‘common sense’ , voor de jurist die van de rechtsdogmatiek. De materiële conditie is in beide gevallen een bestaande rechtsorde. Wanneer leek en jurist tot dezelfde samenleving behoren speelt volgens de besproken auteurs op de achtergrond van de gevalspecifieke werkelijkheidsbenadering van respectievelijk leek en jurist , een impliciet ‘Vorverständnis, d.i. enerzijds een overeenkomstige perceptie van de betreffende samenlevingssituatie als handelings-domein en anderzijds een congruent zelfbegrip betreffende de ei-gen rol als lid van een samenleving en als lid van een professie.
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal. Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang. ‘For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaakte on-derscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschappelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist, maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen. Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseco
- De eerste twee componenten zijn nadrukkelijk aanwezig in de analyse van Foqué en ’t Hart, de zelfreferentiële derde component is eveneens, zoals ik verderop zal betogen, altijd in het talig handelen geïmpliceerd. Deze derde component wordt in de analyse van beide auteurs niet als zodanig gethematiseerd, maar ik neem aan dat het expliciteren ervan zeer wel aansluit bij hun analyse. Daarom neem ik deze component van meet af aan op in mijn uiteenzetting.
nomen. Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde praktijkervaringen van leken. Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzet-ting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,-wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervarings-object en het kenobject van hun vak. Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 12 als refe-rentiewerk fungeert. Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een inductieve en een deductieve objectbena-dering. En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de be-drijfseconomie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar -aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk ver-antwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve object-benadering. Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten to-nele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie. Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstellingen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met waargenomen economisch-maatschappe-lijke realiteiten. Zo verstaan past m.i. het onderscheid van er-varings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gema-akte onderscheid van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.13
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden. In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig signaleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitsconceptie. Hij beroept zich hiertoe op onmis-kenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspecten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is. Naar zijn mening moet een wetenschappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt. De aanwezigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de constructievrijheid van weten-schappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
- Bouma…
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet. Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.14 Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder concep-tuele grondbegrippen gelden aandacht.15 Hier werk ik dit punt niet verder uit. Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de diffe-rentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht heb-ben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines. Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)-economie schematisch in kaart worden gebracht. De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogma-tiek. De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstel-lingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.16
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsver-houdingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbena-dering van de maatschappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische subdisciplines gepostu-leerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle diffe-rentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappe-lijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappij-wetenschappen ten opzichte van elkaar.
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk. Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervullen:het genereren van een werkelijkheidsbenade-ring die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te her-stellen17, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen. Naar deze twee functies verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de weten-schappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappe-lijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (ver-gelijk Van Doorne 1982, p. 82-96). In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maat-schappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfs-economie. En wat de reconstructief-wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijtheoretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing. Door Foqué en ’t Hart worden redenen aangevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht. Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart. Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord. De term empi-rische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdrukking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’. De naam grondslagenthe-orie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijkheid en the-oretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’. Het streven (maatschappelijk relevante ) empirische ken-nis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke geba-seerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirisering niet zelf ter discussie staan. Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele midde-len een een andere begripsstrategie vereist. Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhouding tussen de ervaringswerkelijkheid van alle-dag en de empirische werkelijkheid van het juridische. Wanneer we de alledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-pro-blematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechts-subjekten binnen een rechtsorde. De situering van deze normatieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungeren-de,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rechtsdeskundigen. Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch contingente realisa-tie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhandelingsstructuur.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervul-len.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de grondbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd. En zoals steeds is hier weer het on-derscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moeten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd. De begrippelijk op-bouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid. Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taalhandelingen van de rechtstheoreticus (zie schema 3).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbegrip en nog niet op de draag-wijdte ervan.18 Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alledaagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empiri-sche werkelijkeid van het juridisch-wetenschappelijke taalhande-lingsdomein. En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappelijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijk-heid.
(8juli)memo
. wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een her-meneutisch ‘angehaucht’ begrip. Te vervangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippelijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taal-handelingen gedacht (= ontworpen) in termen van structuurovereen-komst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concep-ten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domeinspeci-fieke uitgangspunten (differentiatie en integratie) Zie schema 4.
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grond-begrippen van het recht
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maat-schappijtheo-retisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integra-tie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
van de geïnteresserde leek. En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instanties omgaan met maatschappe-lijke problemen. Met zijn bijdrage aan de publieke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscus-sie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenleving.
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 19 en verklarings-kracht,het spreken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maatschapppelijke han-delingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen. Dat de focus van mijn analyse primair de theoreti-sche verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn,stel ik in mijn benade-ring van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aanslui-ting op de taalhandelingstheorie van Habermas20.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt. In een eer-ste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een onderscheid tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke. Wetenschappelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen. In deze eerste beweging worden de complexe voor-onderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in termen van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empirische objecten die binnen de context van we-tenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik bin-nen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een diffe-rentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–weten-schappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onder-werpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheo-retisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwek-kend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kogniti-visme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’ver-houdingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.21 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaakt.In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alledaagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het strafrecht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1,p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid.Het is zinvol in het kader van dit omvormingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-
componenten te onderscheiden:de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spelen,en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.22
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht cen-traal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de recht-swetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaakte onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschappelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde praktijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (meestal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 23 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in ver-band met het onderscheid van een inductieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfseconomie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradig-mastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie.Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstellgen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onderscheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.24
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig signaleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitsconceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligen-tieaspecten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een wetenschappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten ver-biedt.De aanwezigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de constructievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
- Bouma…
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.25Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbegrippen gelden aandacht.26Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)-economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen ju-rist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogma-tiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.27
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsver-houdingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbena-dering van de maatschappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische subdisciplines gepostu-leerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle diffe-rentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappe-lijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervullen:het genereren van een werkelijk-heidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjecti-viteit te herstellen28, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee functies verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-weten-schappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maat-schappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief-wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijtheoretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aangevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empiri-sche theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdrukking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheo-rie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijkheid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het streven (maatschappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke gebaseerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirisering niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele middelen een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhouding tussen de erva-ringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wanneer we de alledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situering van deze normatieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsre-gels,rechtsinstituten en juristen als rechtsdeskundigen.Het refe-rentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch contingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhandelingsstructuur.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervul-len.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de grondbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd.En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moeten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippelijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid.Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taalhandelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbegrip en nog niet op de draagwijdte ervan.29Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alledaagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschappelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappelijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te vervangen door recon-structief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippelijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in termen van struc-tuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concep-ten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domeinspe-cifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maatsch-appijtheore-tisch
grondmodel |
|||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | |||
discipline-specifieke grondmod | ||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | |||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
BEGRIPPELIJK KADER VOOR EEN ANALYSE VAN DE RELATIE VAN ECONOMIE EN RECHT
F.J.M.van Doorne
Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rec-htsstaat,een ministerie van justitie enz.)horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democra-tien.Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen on-derscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische,het wetenschappelijke of politie-ke, het technische of sportieve.De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt.Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn.En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdomeinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voor-zienbaar is.En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele handelingsdo-meinen in de beschouwing wordt betrokken.Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van individuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het ei-gen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resultaat ervan niet, of maar zeer ten dele, overeenkomt met het beoogde resultaat.30
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen,introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994.Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’.’De harde kern van deze methode’,zo stelt hij,’is de ruil tussen een uitgeklede tenlaste-legging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen.Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is.De ’transac-tie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe.Sommige trafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar.Kuitenbrouwer voegt zich onmiskenbaar bij degenen die er bezwaar tegen maken.De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over:’Schikkingen met daders ondermijnen recht-spraak.’Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt.Bij een ervan wil ik in de contexst van dit ar-tikel even stilstaan.Ik citeer opnieuw:’Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de ope-nbaarheid.Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze me-thode.Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging:er moet niet alleen recht worden gedaan,maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken.En gecontroleerd kunnen worden.’Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging,maar de niet-onafhankelijke aanklager.’
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op:besparingen aan de kant van justitie op de kosten en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging ,transactie in mis-drijfzaken,verkoopargument van het moderne stafrechtsbedrijf.Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek,dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen,te weten de rechters.Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994).-Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische domein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen ?31 Als ik goed inschat wat er aan de hand is,dan is het eerste het geval.Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waarom-trent een discussie wordt gevoerd onder juristen.Deze discussie is weliswaar primair een discussie on-der vakgenoten,maar verschillen in opvatting binnen het vakwetenschappelijke domein hebben repercussies op intuïties en taalgebruik van de geïnteresserde leek.En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instanties omgaan met maatschappelijke problemen.Met zijn bijdrage aan de publie-ke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscussie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenleving.
- Nog even afgezien van de vraag wat er gebeurt in de31. overdracht en wie dat bepaalt.Ook overdrachtelijk taalgebruik heeft een eigenzinnige dynamiek die slechts ten dele samenvalt met de dynamiek van zinverlenende interactie.Vgl.de diskussies omtrent wat Oevermann noemt een ‘objektieve hermeneutiek’ van ‘de wereld als tekst’ (Garz en Kraimer (1994))
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 32 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maatscha-pppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen.Dat de fo-cus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zij-n,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taal-handelingstheorie van Habermas33.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt.In een eerste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een ondersche-id tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke.Wetenschap-pelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen.In deze eerste be-weging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in ter-men van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empi-rische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.34 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaakt. In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alledaagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het strafrecht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993), in het bijzonder schema 1, p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid. Het is zinvol in het kader van dit omvormingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-componenten te onderscheiden: de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spe-len, en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.35
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaak-te onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde prak-tijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (mee-stal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 36 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie.-Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstell-gen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onder-scheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alle-daagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.37
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
- Bouma…
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een weten-schappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt.De aanwe-zigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de construc-tievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.38Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbe-grippen gelden aandacht.39Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.40
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen41, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee fu-ncties verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief- wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdru-kking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijk-heid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het streven (maat-schappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke geba-seerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirisering niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele middelen een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhouding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wanneer we de al-ledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situering van deze nor-matieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rech-tsdeskundigen.Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch con-tingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhandelingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de gron-dbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd.En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moe-ten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippe-lijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid.Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taal-handelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.42Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maatsch-appijtheore-tisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst).
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is. De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden.In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief. Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren,d.i een handelingstheoretische benadering.Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar.Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent.Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn,al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.BEGRIPPELIJK KADER VOOR EEN ANALYSE VAN DE RELATIE VAN ECONOMIE EN RECHT
F.J.M.van Doorne
Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rec-htsstaat,een ministerie van justitie enz.)horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democra-tien.Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen on-derscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische,het wetenschappelijke of politie-ke, het technische of sportieve.De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt.Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn.En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdomeinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voor-zienbaar is.En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele handelingsdo-meinen in de beschouwing wordt betrokken.Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van individuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het ei-gen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resultaat ervan niet,of maar zeer ten dele,overeenkomt met het beoogde resultaat.43
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen,introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994.Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’.’De harde kern van deze methode’,zo stelt hij,’is de ruil tussen een uitgeklede tenlaste-legging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen.Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is.De ’transac-tie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe.Sommige trafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar.Kuitenbrouwer voegt zich onmiskenbaar bij degenen die er bezwaar tegen maken.De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over:’Schikkingen met daders ondermijnen recht-spraak.’Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt.Bij een ervan wil ik in de contexst van dit ar-tikel even stilstaan.Ik citeer opnieuw:’Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de ope-nbaarheid.Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze me-thode.Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging:er moet niet alleen recht worden gedaan,maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken.En gecontroleerd kunnen worden.’Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging,maar de niet-onafhankelijke aanklager.’
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is.De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden.In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief.Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren,d.i een handelingstheoretische benadering.Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar.Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent.Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn,al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op:besparingen aan de kant van justitie op de kosten en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging ,transactie in mis-drijfzaken,verkoopargument van het moderne stafrechtsbedrijf.Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek,dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen,te weten de rechters.Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994).-Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische do-mein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen ?44 Als ik goed inschat wat er aan de hand is,dan is het eerste het geval.Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waarom-trent een discussie wordt gevoerd onder juristen.Deze discussie is weliswaar primair een discussie on-der vakgenoten,maar verschillen in opvatting binnen het vakwetenschappelijke domein hebben repercussies op intuïties en taalgebruik van de geïnteresserde leek.En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instanties omgaan met maatschappelijke problemen.Met zijn bijdrage aan de publie-ke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscussie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenleving.
- Nog even afgezien van de vraag wat er gebeurt in de44. overdracht en wie dat bepaalt.Ook overdrachtelijk taalgebruik heeft een eigenzinnige dynamiek die slechts ten dele samenvalt met de dynamiek van zinverlenende interactie.Vgl.de diskussies omtrent wat Oevermann noemt een ‘objektieve hermeneutiek’ van ‘de wereld als tekst’ (Garz en Kraimer (1994))
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 45 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maatscha-pppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen.Dat de fo-cus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zij-n,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taal-handelingstheorie van Habermas46.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt.In een eerste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een ondersche-id tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke.Wetenschap-pelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen.In deze eerste be-weging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in ter-men van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empi-rische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.47 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaa-kt.In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alle-daagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het straf-recht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1,p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid.Het is zinvol in het kader van dit omvor-mingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-
componenten te onderscheiden:de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spe-len,en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.48
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaak-te onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde prak-tijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (mee-stal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 49 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie.-Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstell-gen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onder-scheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alle-daagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.50
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
- Bouma…
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een wetenscha-ppeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt.De aanwezigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de constructievrij-heid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.51Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbe-grippen gelden aandacht.52Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.53
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen54, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee fu-ncties verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief- wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdru-kking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijk-heid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het streven (maat-schappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke geba-seerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirisering niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele middelen een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhouding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wanneer we de al-ledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situering van deze nor-matieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rech-tsdeskundigen.Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch con-tingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhandelingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de gron-dbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd.En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moe-ten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippe-lijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid.Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taal-handelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.55Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maatsch-appijtheore-tisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
BEGRIPPELIJK KADER VOOR EEN ANALYSE VAN DE RELATIE VAN ECONOMIE EN RECHT
F.J.M. van Doorne
Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rec-htsstaat,een ministerie van justitie enz.) horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democra-tien. Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen onderscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische,het wetenschappelijke of poli-tieke, het technische of sportieve. De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt. Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn. En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdo-meinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voorzienbaar is. En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele hande-lingsdomeinen in de beschouwing wordt betrokken. Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van in-dividuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het eigen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resul-taat ervan niet,of maar zeer ten dele,overeenkomt met het beoogde resultaat.56
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen,introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994. Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’. ‘De harde kern van deze methode’,zo stelt hij,’is de ruil tussen een uitgeklede tenlaste-legging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen. Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is. De ’transac-tie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe. Sommige trafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar. Kuitenbrouwer voegt zich onmiskenbaar bij degenen die er bezwaar tegen maken. De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over:’Schikkingen met daders ondermijnen rechtspraak. ‘Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt. Bij een ervan wil ik in de contexst van dit artikel even stilstaan. Ik citeer opnieuw:’Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de openbaar-heid. Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze methode. Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging:er moet niet alleen recht worden gedaan,maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken. En ge-controleerd kunnen worden. ‘Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging,maar de niet-onafhankelijke aanklager.’
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is. De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden. In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief. Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren, d.i een handelingstheoretische benadering. Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar. Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent. Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn, al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op:besparingen aan de kant van justitie op de kosten en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging ,transactie in mis-drijfzaken,verkoopargument van het moderne stafrechtsbedrijf. Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek,dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen,te weten de rechters. Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994). Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische do-mein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen ?57 Als ik goed inschat wat er aan de hand is,dan is het eerste het geval. Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waarom-trent een discussie wordt gevoerd onder juristen. Deze discussie is weliswaar primair een discussie onder vakgenoten,maar verschillen in opvatting binnen het vakwetenschappelijke domein hebben repercus-sies op intuïties en taalgebruik
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 58 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maat-schapppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen. Dat de focus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
- Nog even afgezien van de vraag wat er gebeurt in de57. overdracht en wie dat bepaalt.Ook overdrachtelijk taalgebruik heeft een eigenzinnige dynamiek die slechts ten dele samenvalt met de dynamiek van zinverlenende interactie.Vgl.de diskussies omtrent wat Oevermann noemt een ‘objektieve hermeneutiek’ van ‘de wereld als tekst’ (Garz en Kraimer (1994))
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zij-n,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taal-handelingstheorie van Habermas59.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt. In een eerste beweging zal ik aannemelijk ma-ken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een onderscheid tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke. Wetenschappelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen. In deze eerste beweging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in termen van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand ko-men en empirische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan. In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen. Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren. En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden. Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden. Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit win-nende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen. Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden, die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.60 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaa-kt. In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschap-pen economie en recht, en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht (Foqué en ’t Hart (1992)). In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alle-daagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het straf-recht (zie diens (1991), m.n.p. 25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1, p. 338). In alledaagse taalhandelin-gen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid. Het is zinvol in het kader van dit omvor-mingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelingscomponenten te onderschei-den: de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spelen, en de verwijzing naar een materiële conditie die het handelen specificeert door het te situeren.61 In het geval van de leek zijn de conceptuele ordeningsschema’s die van de ‘common sense’ , voor de jurist die van de rechtsdog-matiek. De materiële conditie is in beide gevallen een bestaande rechtsorde. Wanneer leek en jurist tot dezelfde samenleving behoren speelt volgens de besproken auteurs op de achtergrond van de gevalspeci-fieke werkelijkheidsbenadering van respectievelijk leek en jurist , een impliciet ‘Vorverständnis, d.i. een door hen gedeelde conceptie en perceptie van de betreffende samenlevingscontext als geheel.
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd. Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd. Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal. Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang. ‘For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaakte onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen. Er zijn grote verschillen tussen het den-ken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen. Er lijkt in de verschillende subdiscipli-nes van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureer-de praktijkervaringen van leken. Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (meestal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak. Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 62 als referentiewerk fungeert. Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering. En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering. Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconcep-tie. Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronder-stellgen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstel-lingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onderscheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.63
- Bouma…
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden. In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie. Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is. Naar zijn mening moet een weten-schappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt. De aanwe-zigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de construc-tievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet. Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.64 Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembe-naderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbegrippen gelden aandacht.65 Hier werk ik dit punt niet verder uit. Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de diffe-rentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines. Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in sche-ma 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht. De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek. De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.66
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk. Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen67, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen. Naar deze twee functies verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982, p. 82-96). In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie. En wat de reconstructief-wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing. Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht. Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart. Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord. De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdrukking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van za-ken’. De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rec-htstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijkheid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’. Het stre-ven (maatschappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke gebaseerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirise-ring niet zelf ter discussie staan. Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele mid-delen een een andere begripsstrategie vereist. Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhou-ding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische. Wanneer we de alledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste ken-merk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde. De situe-ring van deze normatieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rechtsdeskundigen. Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch contingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhande-lingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de gron-dbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd. En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moe-ten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd. De begrip-pelijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid. Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taal-handelingen van de rechtstheoreticus (zie schema 3).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.68 Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein. En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
. wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip. Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht (= ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie) Zie schema 4.
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maat-schappijtheo-retisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integra-tie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
o.a. onderne-mings-gebeuren |
|||||||||||||
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
van de geïnteresserde leek. En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instan-ties omgaan met maatschappelijke problemen. Met zijn bijdrage aan de publieke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscussie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenle-ving.
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 69 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maat-schapppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen. Dat de focus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taalhandelingstheorie van Habermas70.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt. In een eerste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een onderscheid tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke. Wetenschappelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen. In deze eerste beweging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in termen van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand ko-men en empirische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit win-nende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.71 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaa-kt.In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alle-daagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het straf- recht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1,p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid.Het is zinvol in het kader van dit omvor-mingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-
componenten te onderscheiden:de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spe-len,en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.72
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaak-te onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde prak-tijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (mee-stal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 73 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie.-Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstell-gen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onder-scheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alle-daagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.74
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een weten-schappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt.De aanwe-zigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de construc-tievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.75Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbe-grippen gelden aandacht.76Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.77
- Bouma…
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen78, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee fu-ncties verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief-wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- Zie….
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uitdru-kking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijk-heid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het streven (maat-schappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke geba-seerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirisering niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele middelen een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhouding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wanneer we de al-ledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situering van deze nor-matieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rech-tsdeskundigen.Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch con-tingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhandelingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van wetenschappelijke taalhandelingen waarin de grondbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd. En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant: de domeinspecifieke grondbegrippen moeten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippelijke opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1, dient derhalve,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,t e worden uitgebreid. Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taal-handelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.79Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maatsch-appijtheore-tisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
Noten
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is. De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden. In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief. Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren, d.i een handelingstheoretische benadering. Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar. Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent. Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn, al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
BEGRIPPELIJK KADER VOOR EEN ANALYSE VAN DE RELATIE VAN ECONOMIE EN RECHT
F.J.M.van Doorne
Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rec-htsstaat,een ministerie van justitie enz.)horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democra-tien.Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen on-derscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische, het wetenschappelijke of politieke, het technische of sportieve.De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt.Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn.En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdomeinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voor-zienbaar is.En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele handelingsdo-meinen in de beschouwing wordt betrokken.Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van individuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het ei-gen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resultaat ervan niet,of maar zeer ten dele,overeenkomt met het beoogde resultaat.80
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen,introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994.Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’.’De harde kern van deze methode’,zo stelt hij,’is de ruil tussen een uitgeklede tenlaste-legging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen.Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is.De ’transac-tie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe.Sommige trafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar.Kuitenbrouwer voegt zich onmiskenbaar bij degenen die er bezwaar tegen maken.De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over:’Schikkingen met daders ondermijnen recht-spraak.’Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt.Bij een ervan wil ik in de contexst van dit ar-tikel even stilstaan.Ik citeer opnieuw:’Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de ope-nbaarheid.Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze me-thode.Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging:er moet niet alleen recht worden gedaan,maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken.En gecontroleerd kunnen worden.’Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging,maar de niet-onafhankelijke aanklager.’
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is.De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden.In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief.Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren,d.i een handelingstheoretische benadering.Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar.Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent.Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn,al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op:besparingen aan de kant van justitie op de kosten en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging ,transactie in mis-drijfzaken,verkoopargument van het moderne stafrechtsbedrijf.Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek,dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen,te weten de rechters.Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994).-Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische do-mein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen ?81 Als ik goed inschat wat er aan de hand is,dan is het eerste het geval.Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waarom-trent een discussie wordt gevoerd onder juristen.Deze discussie is weliswaar primair een discussie on-der vakgenoten,maar verschillen in opvatting binnen het vakwetenschappelijke domein hebben repercussies op intuïties en taalgebruik van de geïnteresserde leek.En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instanties omgaan met maatschappelijke problemen.Met zijn bijdrage aan de publie-ke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscussie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenleving.
- Nog even afgezien van de vraag wat er gebeurt in de81. overdracht en wie dat bepaalt.Ook overdrachtelijk taalgebruik heeft een eigenzinnige dynamiek die slechts ten dele samenvalt met de dynamiek van zinverlenende interactie.Vgl.de diskussies omtrent wat Oevermann noemt een ‘objektieve hermeneutiek’ van ‘de wereld als tekst’ (Garz en Kraimer (1994))
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 82 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maatscha-pppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen.Dat de fo-cus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zij-n,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taal-handelingstheorie van Habermas83.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt.In een eerste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een ondersche-id tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke.Wetenschap-pelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen.In deze eerste be-weging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in ter-men van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empi-rische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.84 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaa-kt.In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alle-daagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het straf-recht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1,p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid.Het is zinvol in het kader van dit omvor-mingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-
componenten te onderscheiden:de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spe-len,en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.85
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaak-te onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde prak-tijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (mee-stal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 86 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconceptie.-Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstell-gen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veronderstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onder-scheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alle-daagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.87
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
- Bouma…
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een weten-schappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt.De aanwe-zigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de construc-tievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.88Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbe-grippen gelden aandacht.89Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.90
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen91, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee fu-ncties verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief- wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uit-drukking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijkheid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het stre-ven (maatschappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke gebaseerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirise-ring niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele midde-len een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhou-ding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wa-nneer we de alledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-wetenschappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste ken-merk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situe-ring van deze normatieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader fungerende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsregels,rechtsinstituten en juristen als rechtsdeskundigen.Het referentiekader van een specifieke rechtsorde wordt gedacht als een historisch contingente realisatie van een algemene voor het recht als zodanig constitutieve taalhande-lingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de gron-dbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd.En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrippen moe-ten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippe-lijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid.Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taal-handelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.92Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maatsch-appijtheore-tisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).
BEGRIPPELIJK KADER VOOR EEN ANALYSE VAN DE RELATIE VAN ECONOMIE EN RECHT
F.J.M.van Doorne
Inleiding
Juridische fenomenen (rechtbanken,rechters,uitspraken van een rechtbank,de bescherming van de rec-htsstaat,een ministerie van justitie enz.)horen tot de alledaagse werkelijkheid van westerse democra-tien.Zij behoren tot een handelingsdomein dat zich in de perceptie van de inwoners van die landen on-derscheidt van andere handelingsdomeinen,bijvoorbeeld het economische,het wetenschappelijke of politie-ke, het technische of sportieve.De differentiatie van domeinen wordt intuïtief gemaakt.Iedereen weet ook dat de verschillende handelingsdomeinen op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn.En bij nader toezien dringt zich ook het besef op dat in de hedendaagse samenleving elk van deze handelingsdomeinen op zich zo complex is ,dat het resultaat van individuele handelingen daarbinnen niet zonder meer voor-zienbaar is.En dat geldt nog in versterkte mate wanneer de complexe samenhang van de vele handelingsdo-meinen in de beschouwing wordt betrokken.Het heeft er vanuit het handelingsperspectief van individuen zelfs alle schijn van dat maatschappelijke processen een eigen dynamiek hebben die in staat is het ei-gen handelingsinitiatief een zodanige wending te geven dat het feitelijke maatschappelijke resultaat ervan niet,of maar zeer ten dele,overeenkomt met het beoogde resultaat.93
Om de zojuist globaal aangeduide situatie verder te concretiseren met het oog op wat ik met dit artikel wil betogen,introduceer ik in het kort een problematiek die Kuitenbrouwer aansnijdt in het NRC-Handelsblad van 2 februari 1994.Hij bespreekt de in de Verenigde Staten gangbare praktijk van ‘plea bargaining’.’De harde kern van deze methode’,zo stelt hij,’is de ruil tussen een uitgeklede tenlaste-legging en strafvermindering om de justitie de kosten en soesa van een terechtzitting met jury en al te besparen.Het enige wat de rechter nog hoeft te doen is pro forma een stempel zetten.’ Hij signaleert dat in de nederlandse strafrechtspraktijk een ontwikkeling in dezelfde richting gaande is.De ’transac-tie in misdrijfzaken’ op basis van afdoening in onderling goedvinden tussen aanklager en verdachte neemt hand over hand toe.Sommige trafrechtsgeleerden verzetten zich tegen deze ontwikkeling,anderen bepleiten haar.Kuitenbrouwer voegt zich onmiskenbaar bij degenen die er bezwaar tegen maken.De titel van zijn artikel laat op dit punt weinig te raden over:’Schikkingen met daders ondermijnen recht-spraak.’Hij noemt een paar redenen voor zijn standpunt.Bij een ervan wil ik in de contexst van dit ar-tikel even stilstaan.Ik citeer opnieuw:’Transactie speelt zich welhaast per definitie af buiten de ope-nbaarheid.Dat is juist een belangrijk verkoopargument van het moderne strafrechtsbedrijf voor deze me-thode.Maar het ondermijnt wèl de normatieve kracht van de strafrechtspleging:er moet niet alleen recht worden gedaan,maar dat moet ook kunnen worden gezien wil het zijn maatschappelijke functie waarmaken.En gecontroleerd kunnen worden.’Consensuele’ afdoening maakt niet langer de onafhankelijke rechter de maat van de strafrechtspleging,maar de niet-onafhankelijke aanklager.’
- We stuiten hier op de grenzen van wat vanuit het perspectief van een in een interactiesituatie geïnvolveerde actor overzienbaar is.De aan dit perspectief inherente beperkingen kunnen in een sociaal-wetenschappelijk discours gethematiseerd worden.In feite gebeurt dit vooral vanuit een systeemtheoretisch perspectief.Daarnaast hebben we te maken met de sociaal-wetenschappelijke thematisering van de immanent gepercipiëerde procesgang van de interactie tussen actoren,d.i een handelingstheoretische benadering.Voor een coherent begrip van maatschappelijke processen zijn beide benaderingswijzen onmisbaar.Ik ga uit van de assumptie dat beide benaderingen complementair zijn en interdependent.Weliswaar zal mijn analyse in de voorliggende tekst vrijwel uitsluitend handelingstheoretisch zijn,al hoop ik in het slot van deze tekst met een enkel woord op de hier aangesneden problematiek terug te komen.
Een aantal termen die Kuitenbrouwer gebruikt voor het karakteriseren van het voor Nederland in zijn omvang zeker betrekkelijk nieuwe fenomeen vallen op:besparingen aan de kant van justitie op de kosten en soesa van een terechtzitting in ruil voor een uitgeklede tenlastelegging ,transactie in mis-drijfzaken,verkoopargument van het moderne stafrechtsbedrijf.Het zijn termen die in het taalgebruik van alledag thuishoren binnen het handelingsdomein van de economie en niet binnen dat van het recht.
Voor dit domein zijn voor Kuitenbrouwer karakteristiek,dat het fungeert als een normatieve kracht door de openbaarheid en controleerbaarheid van de daarbinnen zich voltrekkende praktijken evenals door de onafhankelijkeid van hen die in het geval van de strafrechtspleging de strafmaat bepalen,te weten de rechters.Het zijn deze zelfde termen die als sleutelwoorden fungeren in Kelk (1994) en De Roos (1994).-Ik kom hier nog op terug.
Is dit sterk om zich heengrijpend gebruik van vooral woorden en begrippen uit het economische do-mein een signaal dat alledaagse intuïties omtrent domeinonderscheiden worden ontregeld ? Of stuiten we hier enkel op overdrachtelijk gebruik van woorden en begrippen ?94 Als ik goed inschat wat er aan de hand is,dan is het eerste het geval.Kuitenbrouwer schrijft een artikel in een landelijk dagblad om het lezende publiek te attenderen op een ontwikkeling in de maatschappelijke praktijk van alledag waarom-trent een discussie wordt gevoerd onder juristen.Deze discussie is weliswaar primair een discussie on-der vakgenoten,maar verschillen in opvatting binnen het vakwetenschappelijke domein hebben repercussies op intuïties en taalgebruik van de geïnteresserde leek.En ze blijken konsekwenties te hebben voor de wijze waarop bevoegde instanties omgaan met maatschappelijke problemen.Met zijn bijdrage aan de publie-ke meningsvorming draagt Kuitenbrouwer ertoe bij dat de posities uit de vakdiscussie maatschapppelijke invloed krijgen,en hij wil de lezer bij deze discussie betrekken wegens de betekenis die ze heeft voor de nederlandse samenleving.
- Nog even afgezien van de vraag wat er gebeurt in de94. overdracht en wie dat bepaalt.Ook overdrachtelijk taalgebruik heeft een eigenzinnige dynamiek die slechts ten dele samenvalt met de dynamiek van zinverlenende interactie.Vgl.de diskussies omtrent wat Oevermann noemt een ‘objektieve hermeneutiek’ van ‘de wereld als tekst’ (Garz en Kraimer (1994))
Wat de mérites van dit voorbeeld ook mogen zijn ,het vormt voor mij de opstap naar een betoog over de vereisten waaraan, uit een oogpunt van theoretische plausibiliteit 95 en verklaringskracht,het spre-ken over de verhouding van economisch en juridisch taalgebruik,van economie en recht als twee maatscha-pppelijke handelingsdomeinen en van economische wetenschap en rechtswetenschap moet voldoen.Dat de fo-cus van mijn analyse primair de theoretische verantwoording betreft betekent echter geenszins,naar ik aannemelijk hoop te maken,dat de analyse geen maatschappelijke relevantie zou hebben.
Omdat ik de zienswijze deel dat kennen,spreken en handelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zij-n,stel ik in mijn benadering van deze problematiek taalhandelingen centraal,in aansluiting op de taal-handelingstheorie van Habermas96.
De opzet van mijn betoog ziet er uit als volgt.In een eerste beweging zal ik aannemelijk maken,dat voor een goed begrip van zowel de juridische als de economische wetenschap het maken van een ondersche-id tussen twee contexten van taalhandelingen nodig is,de alledaagse en de wetenschappelijke.Wetenschap-pelijk argumenteren geldt daarbij als een gespecialiseerde vorm van taalhandelingen.In deze eerste be-weging worden de complexe vooronderstellingen gethematiseerd die bepalend zijn voor het denken in ter-men van een overgang,een ‘vertaling’,van alledaagse naar wetenschappelijke taalhandelingen,en wordt het verschil benadrukt tussen ervaringsobjecten die in het taalverkeer van alledag tot stand komen en empi-rische objecten die binnen de context van wetenschapsbeoefening ontstaan.In een volgende beweging zal ik binnen de context van wetenschappelijke taalhandelingen een differentiatie invoeren tussen empirisch– en reconstructief–wetenschappelijke taalhandelingen.Dit onderscheid is van belang om de eenheid en eigenheid van een vakgebied te kunnen markeren.En ik heb het nodig om mijn standpunt te kunnen verdedigen,dat het pas onder verwijzing naar een algemene maatschappijtheorie mogelijk is op bevredigende wijze uitgangspunten te ontwikkelen voor een theoretisch verantwoord op elkaar betrekken van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen evenals van de onderwerpen die er door geconstitueerd worden.Tot besluit van dit artikel verwijs ik naar een maatschappijtheoretisch ontwerp van een talige interactiesituatie,en geef ik een summiere aanduiding van de wijze waarop binnen een dergelijk kader economische en juridische taalhandelingen ten opzichte van elkaar onderscheiden én op elkaar betrokken kunnen worden.Tegen deze achtergrond beoordeel ik de momenteel aan populariteit winnende economische benadering van het recht als niet-productief en als theoretisch onverdedigbaar.
- Vgl.Bart Nooteboom,Plausibility and usefullness:critcism of Friedmans methodology,…
- Ik doel hier vooral op de teksten van Habermas waarin hij een theorie van taalhandelingen uitwerkt.In discussie met Austin,Searle,Grice e.a. ontwikkelt Habermas een taalhandelingstheorie die ik interpreteer als een maatschappijtheoretisch geradicaliseerde receptie van de genoemde auteurs
( zie Van Doorne (1982),p.118-143).
Wat de samenhang van kennen en handelen betreft vind ik het belangwekkend,dat op het gebied van de kognitiewetenschap door Varela (1992 ) een voor dat onderzoeksgebied ingrijpend-nieuwe conceptie wordt ontwikkeld,waarin kognitie als belichaamd handelen wordt verstaan.Op het eerste gezicht vertoont deze positie overeenkomst met uitgangspunten van de taalhandelingstheorie.Voor een beknopte karakterisering van Varela’s positie tegenover die van het kognitivisme en konnektivisme verwijs ik naar Information Philosophie,1,Februar 1994,p.104-108.
Ik kan mij niet vinden in de interpretatie die Helsloot (1992) van Habermas’taalhandelingstheorie geeft.Deze auteur perst Habermas in een keurslijf dat m.i. aan diens onderzoeksperspectief volstrekt geen recht kan doen, en hij leest bij Habermas zaken die ik nergens terug kan vinden.Zo stelt Helsloot ten onrechte het volgende :de (door hem aan Habermas toegeschreven) kognitivistische invalshoek “leidt echter net als bij Chomsky tot een fiksatie van ‘ideale’verhoudingen :de stelregels waar kommunicerende mensen van uit (moeten) gaan,
zouden biologisch gerepresenteerd zijn in de struktuur van het brein” (o.c.p, 38-39).
De verschillende stappen in mijn betoog zouden elk voor zich de ruimte van een artikel vergen.Ik heb er voor gekozen in dit artikel aandacht te vragen voor de samenhang van de verschillende stappen in de argumentatie,ook al gaat dit noodgedwongen ten koste van een gedetailleerde uitwerking van elk van de stappen.
Het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhandelingen
Er zijn goede gronden om met betrekking tot taalhandelingen twee contexten te onderscheiden,die van alledaagse en die van wetenschappelijke taalhandelingen.97 In een paar eerdere publicaties (Van Doorne 1989 en 1993) heb ik onderzocht of het onderscheid van alledaagse en wetenschappelijke taalhan-delingen aansluit bij onderscheiden die in de onderzoekspraktijk van beide wetenschappen worden gemaa-kt.In deze studie zal ik mij wat de empirische wetenschap betreft beperken tot de sociale wetenschappen economie en recht,en hierbinnen weer tot bedrijfseconomie en strafrecht.
Op het gebied van de rechtswetenschap vind ik steun voor dit onderscheid in de studie van Foqué en ’t Hart over het strafrecht ( Foqué en ’t Hart ( 1992 )).In zijn ‘Recht als schild van Perseus’ geeft de tweede auteur een schitterende uitwerking van de problematiek die speelt in de overgang van de alle-daagse context van taalhandelingen naar de wetenschappelijke context van taalhandelingen in het straf-recht (zie diens (1991),m.n.p.25-38).
De zienswijze van beide auteurs op de begrippelijke opbouw van de rechtswetenschap kan als volgt worden samengevat (zie ook mijn (1993),in het bijzonder schema 1,p.338).In alledaagse taalhandelingen wordt de concrete belevingswerkelijkheid van individuele personen omgevormd tot de maatschappelijke gestalte van een intersubjectieve ervaringswerkelijkheid.Het is zinvol in het kader van dit omvormingsproces aan de kant van beide werkelijkheidsbenaderingen twee handelings-
componenten te onderscheiden:de conceptuele ordeningsschema’s die in het talig handelen een rol spelen,en de materiële verwijzing of referentie die in het handelen is geïmpliceerd.98
- Zie Bonsz,Die Einübung des Tatsachenblicks
In de studie van Foqué en ’t Hart staat het strafrecht centraal.Niettemin zijn er legio plaatsen in hun uiteenzetting waar het contexsten-onderscheid lijkt te gelden voor de rechtswetenschap naar haar volle omvang.’For the sake of argument’ neem ik in deze bijdrage, zonder nader onderzoek, aan dat het gemaak-te onderscheid zelf evenals de nadere articulaties ervan gelden voor alle subdisciplines van het recht.
Wat de economische wetenschap betreft kan ik niet teruggrijpen op een vergelijkbaar schema. Er is naar ik meen evenwel aanleiding om te denken,dat de articulatie van alledaagse versus wetenschap-pelijke context van taalhandelingen evenals de differentiatie binnen de beide contexten niet alleen in het geval van de jurist,maar ook bij de econoom van toepassing zijn.
Deze zienswijze ligt zeker niet voor het oprapen.Er zijn grote verschillen tussen het denken van praktijkjuristen en praktijkeconomen,met welke term ik voor de gelegenheid de veruit grootste groep van universitaire economen aanduid :de bedrijseconomen.Er lijkt in de verschillende subdisciplines van de bedrijfseconomie weinig tot geen ruimte te zijn voor nog niet theoretisch voorgestructureerde prak-tijkervaringen van leken.Wat men doorgaans voornamelijk aantreft zijn de ordeningsschemata van de (meestal neoklassieke ) ‘dogmatiek’ en een hierbij passende uiteenzetting van feiten.
Nu is het wel zo,dat nogal wat bedrijseconomen die ik ken,wanneer ze aangesproken worden over het wetenschappelijke statuut van hun (sub)discipline,onderscheid maken tussen het ervaringsobject en het kenobject van hun vak.Een onderscheid waarvoor dikwijls het Leerboek der Bedrijseconomie van Bouma 99 als referentiewerk fungeert.Bouma brengt dit onderscheid in verband met het onderscheid van een induc-tieve en een deductieve objectbenadering.En hij stipuleert dat beide benaderingswijzen in de bedrijfs-economie onherleidbaar en interdependent zijn,dat ze elkaar aanvullen,en dat het maatschappelijk noch wetenschappelijk verantwoord is te volstaan met een (axiomatisch-)deductieve objectbenadering.Hij kiest hiermee stelling in een paradigmastrijd binnen de economische wetenschap die door Muysken (1985) ten tonele wordt gevoerd als een strijd tussen een Marshalliaanse en een Hicksiaanse wetenschapsconcep-tie.Het is een strijd die de ‘werkelijkheidswaarde’ betreft van de axiomatisch-ontwikkelde veronderstellgen,waarbij het er in de Hicksiaanse positie niet meer toe doet of de geformuleerde veron-derstellingen in enigerlei herkenbare relatie staan met het waarnemingsmateriaal. Zo verstaan past m.i. het onderscheid van ervarings- en kenobject bij Bouma bij het door mij hierboven gemaakte onderscheid van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen.100
- Zoals ik verderop zal betogen is in het talig handelen ook altijd een zelfreferentiële component geïmpliceerd.Deze wordt in de analyse van Foqué en ’t Hart niet als zodanig gethematiseerd.Vooralsnog wil ik die daarom in mijn uiteenzetting buiten beschouwing laten.
- Bouma…
Voor het articuleren van dit contextenonderscheid zijn ook in een voordracht van March (1978),die op dit punt nog niets aan actualiteitswaarde heeft ingeboet,argumenten te vinden.In het overzicht dat hij geeft van de ontwikkelingen van de keuze-en beslissingstheorie in de jaren zestig en zeventig sig-naleert hij problemen die zijns inziens om een doorbreking vragen van een te nauwe rationaliteitscon-ceptie.Hij beroept zich hiertoe op onmiskenbaar in alledaags keuzegedrag aanwezige intelligentieaspec-ten waarvoor in de wetenschappelijke theorievorming geen plaats is.Naar zijn mening moet een wetenschappeijke theorie op de helling wanneer zij het serieus nemen van zulke aspecten verbiedt.De aanwezigheid van intelligentie in het alledaags gedrag van mensen stelt volgens hem grenzen aan de con-structievrijheid van wetenschappers (zie:Van Doorne en Vromen (1983))
Voor de differentiatie van handelingscomponenten binnen de beide contexten zijn bedrijfseconomen weinig expliciet.Bouma heeft aandacht voor de problematiek,maar de verwoording van zijn standpunt is ambivalent.101Ook in meer recente studies over de verhouding van makro- en mikro-economische probleembenaderingen krijgt de specificatie van materiële condities waaronder conceptuele grondbe-grippen gelden aandacht.102Hier werk ik dit punt niet verder uit.Ik neem aan dat plausibel te maken is,dat de differentiatie van handelingscomponenten die we in het stafrecht hebben aangetroffen,ook aan de orde is voor de bedrijseconomie en haar subdisciplines.Op dezelfde manier als voor het strafrecht gebeurde in schema 1 kunnen de bevindingen omtrent (bedrijfs)economie schematisch in kaart worden gebracht.De termen jurist,rechtsorde en rechtsdogmatiek worden dan vervangen door de termen (bedrijfs)econoom,economische orde en economische dogmatiek.De laatste term is niet gebruikelijk in het spreken over economie,maar ik zie er geen enkel bezwaar tegen om bijvoorbeeld in onze tijd en en onze contreien de uitgangspunten en leerstellingen van de dominante,neoklassieke economie,gegeven de wijze waarop ze functioneren in het economisch ‘discours,een dogmatiek te noemen.103
- Omdat Bouma evenwel de inductieve en deductieve objectbenadering niet op een theoretisch doordachte manier weet te bemiddelen,is zijn positie minder eenduidig dan ik het nu doe voorkomen.Ook heeft Bouma geen oog voor het intersubjectieve netwerk van taalhandelingen waarbinnen objecten tot stand komen.Hij denkt in termen van
de traditioneel-cognitieve subject-object-relatie.
- ‘Het economisch gedrag wordt tevens bepaald door wat wij aanduiden met de term ‘orde’.Onder ‘orde’ zij in dit verband verstaan het geheel van regels,voorschriften,wetten en wetmatigheden waaraan het economisch subject zich vrijwillig of gedwongen onderwerpt.De orde spruit onder meer voort uit gewoonte,traditie,recht,fysisch-chemische wetten en intermenselijke machtsverhoudingen.’ (Bouma,o.c.,p.159).De tekst van dit citaat is ambivalent,omdat enerzijds wordt gesproken van economisch gedrag in de zin van feitelijk waarneembaar gedrag (vgl.o.c.,p.17),en anderzijds over het economisch subject, dat zijn eigenheid pas ontleent aan de economisch-wetenschappelijke aspectbenadering van de maat-schappelijke realiteit.M.a.w. in de betreffende tekst worden de maatschappelijke en de wetenschappelijke contekst niet goed uit elkaar gehouden.Om dit onderscheid overeind te houden en tevens het onderscheid van de conceptuele en de materiële handelingscomponent is het nodig de feitelijk bestaande maatschappelijke orde waarin wij o.a. economisch actief zijn, te onderscheiden van de wetenschappelijk geconstrueerde empirische ‘feitelijkheid’ van de economische orde die als referentiekader fungeert voor het denken van de econoom.
- Zie….
Wetenschappelijke taalhandelingen:empirisch versus reconstructief
Nadere analyse van wat er zich afspeelt binnen de context van wetenschappelijke argumentatie maakt een verder onderscheid noodzakelijk.Wetenschappelijke activiteit blijkt een dubbele functie te vervul-len:het genereren van een werkelijkheidsbenadering die in staat is maatschappelijke intersubjectiviteit te herstellen104, én het verantwoorden van de theoretische plausibiliteit en verklaringskracht van de uitgangspunten die het proces van intersubjectieve omgang met werkelijkheid bepalen.Naar deze twee functies verwijst het onderscheid dat ik eerder binnen de wetenschappelijk context heb gemaakt tussen empirisch-wetenschappelijke en reconstructief-wetenschappelijke taalhandelingen (vergelijk Van Doorne 1982,p.82-96).In dit artikel zal ik mij wat het empirisch-wetenschappelijke betreft beperken tot de maatschappijwetenschappelijke disciplines van strafrecht en bedrijfseconomie.En wat de reconstructief- wetenschapppelijke analyses aangaat tot de grondslagen van economie en recht en tot de maatschappijthe-oretische reconstructies die het kader vormen waarbinnen ze op elkaar betrokken kunnen worden.
- In onderstaand schema 2 geef ik een aanvullende voorstelling van zaken.Het biedt de mogelijkheid iets te zeggen over de verkaveling van het domein van de bedrijseconomie.
Schema 2 :differentatie en integratie binnen de wetenschappelijke context
< schema 2 ,zie bijlage 1 >
Ik heb even afgezien van wat eerder is benoemd als ‘Vorverständnis’.Ik heb bovendien voor het geheel van de bedrijsfeconomische sub-disciplines gepostuleerd dat er ordeningsschema’s zijn die ten aanzien van de verschillende subdisciplines de gemeenschappelijkeid van een bedrijfseconomische optiek en de afgrenzing van een specifiek handelingsdomein verzekeren.Het merkwaardige fenomeen doet zich namelijk voor dat dergelijke ordeningsschema’s wel de achtergrond lijken te vormen van het taalhandelingsproces van bedrijfseconomen onderling,maar dat ze niet expliciet worden geformuleerd.De zinvolle differentiatie naar subdisciplines gaat onvoldoende gepaard met articulatie van samenhangen op het omvattende domein van bedrijfseconomische theorievorming.Zoals in het vervolg van de tekst nog duidelijk zal worden speelt ten aanzien van differentiatie en integratie binnen één maatschappijwetenschappelijke discipline ((bedrijfs)economie) een problematiek die vergelijkbaar is met die van de differentiatie en integratie van de verschillende maatschappijwetenschappen ten opzichte van elkaar.
- Het is zeker niet zo dat de feitelijke onderzoekspraktijk van verschillende disciplines deze functie vervult.Hiertoe moet aan voorwaarden zijn voldaan (zoals we nog zullen zien ) die dikwijls ontbreken.In de samenleving leeft wel de verwachting dat empirisch-wetenschappelijk onderzoek deze functie kan vervullen.In het bijzonder wordt dan hoop geïnvesteerd in interdisciplinaire samenwerking
( zie Van Doorne en Ruys (1988 ),p.11-14 ).
Opnieuw neem ik het eerst het strafrecht in beschouwing.Door Foqué en ’t Hart worden redenen aan-gevoerd om een empirische theorie van het recht te onderscheiden van een grondslagentheorie van het recht.Ik verwijs voor een analyse van hun argumentatie naar (Van Doorne (1993)),evenals voor de in deze alinea aangehaalde woorden van Foqué en ’t Hart.Wat voor hen cruciaal is aan dit onderscheid is wordt als volgt verwoord.De term empirische theorie betreft ‘een theorie en een begrippenapparaat die uit-drukking geven aan de heersende stand van zaken of aan een na te streven alternatieve stand van zaken’.De naam grondslagentheorie wordt gegeven aan ‘een theorie en een begrippenapparaat die niet rechtstreeks op de articulatie van feitelijke constellaties zijn gericht,maar het kader aangeven waarin feitelijkheid en theoretische vertaling van feitelijkheid op elkaar betrokken kunnen worden’.Het stre-ven (maatschappelijk relevante ) empirische kennis te genereren krijgt vorm in een begripsstrategie welke gebaseerd is op conceptuele uitgangspunten en vooronderstellingen die in het proces van empirise-ring niet zelf ter discussie staan.Om ze ter discussie te kunnen stellen zijn andere conceptuele midde-len een een andere begripsstrategie vereist.Het vergt een probleemstelling waarin de aandacht wordt gericht op ‘de inhoud en de draagwijdte van het rechtsbegrip zelf’ en dus ook op de aard van de verhou-ding tussen de ervaringswerkelijkheid van alledag en de empirische werkelijkheid van het juridische.Wanneer we de alledaagse werkelijkheid als eerste orde beschouwen,brengt de juridisch-weten-schappelijke benadering van een eerste orde-problematiek een tweede orde-structuur aan,waarvan het voornaamste kenmerk gelegen is in de normatief bemiddelde relatie van rechtssubjekten binnen een rechtsorde.De situering van deze normatieve bemiddeling binnen een als feitelijk referentiekader funge-rende,specifieke rechtsorde vindt haar bepaling en empirische gestalte in de vorm van rechtsre-gels,rechtsinstituten en juristen als rechtsdeskundigen.Het referentiekader van een specifieke rechts-orde wordt gedacht als een historisch contingente realisatie van een algemene voor het recht als zoda-nig constitutieve taalhandelingsstructuur.
Gegeven deze voorstelling van zaken lijkt het mij correct de grondslagentheorie van het recht in eerste instantie op te vatten als dat deelgebied van weten-schappelijke taalhandelingen waarin de grondbegrippelijke structuur van het empirische domein van het recht wordt gereconstrueerd.En zoals steeds is hier weer het onderscheid van handelingscomponenten relevant:de domeinspecifieke grondbegrip-pen moeten worden geexpliciteerd en het voor het recht specifieke handelingskader gereconstrueerd.De begrippelijk opbouw van rechtswetenschap zoals ik die heb samengevat in schema 1,dient derhalve ,op basis van de analyses van Foqué en ’t Hart,te worden uitgebreid.Behalve voor de taalhandelingen van de leek en van de jurist moet er aan het schema een rij van cellen worden toegevoegd met betrekking tot de taalhandelingen van de rechtstheoreticus ( zie schema 3 ).
Schema 3:de taalhandelingscontext van de rechtstheoreticus
<schema 3 wordt op een los velletje bijgeleverd ! >
Tot zover heeft mijn analyse,naar ik meen,betrekking op de inhoud van het ( algemene ) rechtsbe-grip en nog niet op de draagwijdte ervan.105Deze laatste betreft de aard van de verhouding van de alle-daagse ervaringswerkelijkheid van het recht en de empirische werkelijkeid van het juridisch-wetenschap-pelijke taalhandelingsdomein.En het betreft de wijze waarop de feitelijkheid van alledag wetenschappe-lijk wordt ‘vertaald’in juridische feitelijkheid.
(8juli)memo
.wat auteurs ‘contrafactisch’ noemen is mij nog teveel een hermeneutisch ‘angehaucht’ begrip.Te ver-vangen door reconstructief grondslagenonderzoek in termen van taalhandelingen waarvan de grondbegrippe-lijke structuur van maatschappelijke verschijnselen het product is.
.verhouding van alledaagse en empirisch-wetenschappelijke taalhandelingen gedacht ( =ontworpen) in ter-men van structuurovereenkomst (str.gelijkheid).
.domeinspecifieke grondslagentheorie is het samengaan van niet-empirisch gespecificeerde concepten
van een algemene maatschappijtheorie (concepten+alg.maatschappijmodel) en van explicitatie van domein-specifieke uitgangspunten (differentiatie en integratie)Zie schema 4 .
.reconstructie van ‘Vorverständnis’ die sturend is t.a.v. grondbegrippen van het recht
Interdependentie van contexten
context van
analytische theorievor-ming |
integra-tie | filosofische
grondslagentheorie |
o.a. maat-schappijtheo-retisch
grondmodel |
||||||||||
differen-tiatie | grondslagentheorieën
van maatschappij- wetenschappelijke disciplines |
Eco | Soc | Recht | enz. | ||||||||
discipline-specifieke grondmodellen |
|
||||||||||||
context van
empirische theorievor-ming |
integratie | empirische interpre-tatie
en specificatie van discipline-specifieke grondmodellen |
o.a.
ECO → BE |
empirisch
grondmodel van onderne-mings- gebeuren |
|||||||||
differen-tiatie | veldbetrokken uitwer-king
van deelproblematiek |
berichtgeving | organisatie | financie-ring | marke-ting | ||||||||
context van maatschap-pelijk gebeuren
|
o.a. onderne-mings-gebeuren |
||||||||||||
- Ik herneem hiermee de termen waarmee Foqué en ’t Hart het product aanduiden van de grondslagentheoretische begripsstrategie van het recht (zie eerder in de tekst ).